जागतिक ग्राहक हक्क दिन – १५ मार्च: वैधमापनशास्त्र म्हणजे नेमकं काय?

डॉ. रविंद्र सिंगल, IPS

आपल्या दैनंदिन जीवनात आपण सवयीप्रमाणे अनेक गोष्टी आपण मोज मापांचे महत्त्व लक्षात न घेता वापरतो व त्यांच्या प्रत्येक व्यवहारात आम्ही काही प्रकारचे वजन किंवा माप करतो व त्यामध्ये कोणतेही भिन्नता आणि अयोग्यता ग्राहकांच्या फसवनुकीकरिता कारणीभूत ठरू शकते. म्हणून वैधमापनशास्त्र कायदा आणि खात्री करण्याच्या उद्देशाने मोजमापाच्या साधनांचि आवश्यकता आहे, यामुळे ग्राहकांच्या हक्कांचे संरक्षण होवु शकते. दोन्ही व्यावसायिक व्यवहार आणि सेवांमध्ये वजन आणि मोजमाप, आपल्या सभ्यतेइतकेच जुने आहे. प्राचिन काळी आकार, आकार आणि सुसंगतता यांच्या संदर्भात एकसमानता होती असे हडप्पा, मोहेंजोदारो आणि इतर ठिकाणच्या उत्खननात दिसून आले आहे. त्या काळात घरे, ड्रेनेज, बाथ आणि इतर बांधकामात वापरल्या जाणार्‍या सामग्रीसह संरचना जे वजन एकल प्रणालीचे अस्तित्व दर्शवते आणि मोजमाप प्राचीन काळी वेगवेगळ्या प्रदेशातील बार्टर पद्धती सारख्या व्यवहारातील वजनाच्या विविध पद्धती प्रणाली, तोला, सेर, पौंड आणि इतर अनेक भिन्न पद्धती अस्तित्वात होत्त्या असे दर्शविते . देशातील विविध क्षेत्रांमध्ये आणि आंतरराष्ट्रीय स्तरावर, शहर ते शहर, बाजार ते बाजार आणि समुदाय ते समुदाय वेगवेगळ्या पद्धति असल्याने व्यवसाय करताना अडचणी निर्माण होतात व त्यामुळे आंतर-प्रादेशिक व्यापार आणि वाणिज्य, म्हणून एकच पद्धति असण्याची नितांत गरज होती.

भारतातील ब्रिटिश राजवटीनेही एकसमान मानके प्रस्थापित करण्याचा प्रयत्न केला “वजनाचे मानक आणि मापन कायदा, १९३९” जुलै १९४२ रोजी लागू झाला. स्वातंत्र्यानंतर, एकसमान मेट्रिक प्रणाली आणि एककांची आंतरराष्ट्रीय प्रणाली द्वारे मान्यता प्राप्त प्रदान करण्यासाठी वैधमापनशास्त्र ची OIML आंतरराष्ट्रीय संस्था सुरू करण्यात आली. विज्ञानाच्या क्षेत्रात वेगाने होत असलेल्या प्रगतीला गती देण्यासाठी भारताने त्या काळी वैधमापन संबंधित कायदा, १९५६ हा कायदा त्यावेळेस जगभरातील तंत्रज्ञान विचारात घेऊन अस्तित्वात आणला . SI ( एस आय सिस्टिम ऑफ युनिट) युनिट्सची पद्धति ही व्यावहारिक प्रणाली असुन ति सर्वान्ना ज्ञात आहे. जसजसे SI युनिट विकसित होत गेले, म्हणजे लांबीसाठी मीटर, वजनासाठी किलोग्रॅम आणि वेळेसाठी सेकंद ते जागतिक स्तरावर स्वीकारले गेले, आंतरराष्ट्रीय स्तरावर वैधमापन शास्त्र करिता एकसूत्रता पाण्याची गरज भासू लागली व त्यामुळेच २० मे १८५७ रोजी ‘मीटर अधिवेशन’ नावाचे अधिवेशन झाले व पॅरिसमध्ये सतरा राष्ट्रांच्या प्रतिनिधींनी स्वाक्षरी केली. तसेच मीटर अधिवेशन (कन्व्हेन्शन ड्यू मीटर) हा एक करार आहे झाला व त्याने आंतरराष्ट्रीय स्तरावर BIPM (ब्युरो ऑफ वेट्स अँड मेजर्स ) एक आंतरशासकीय संस्थेची स्थापना केली. सर्व सदस्य देशांद्वारे BIPM च्या क्रियाकलापांना कोणत्या मार्गाने वित्तपुरवठा होईल याबाबत व त्याचे व्यवस्थापन निर्धारित करून , मीटर अधिवेशनाने कायमस्वरूपी संस्थात्मक स्थापना केली, BIPM मध्ये आता (१० मार्च २०१६ पर्यंत) ५७ आहेत सदस्य राष्ट्रे, भारतासह जनरल कॉन्फरन्सचे ४१ सहयोगी आणि सर्व प्रमुख औद्योगिक देश. भारत १९५७ मध्ये सदस्य राष्ट्र बनलेला आहे.

भारत सरकारने १९५६ च्या कायद्यामध्ये आवश्यक ते बदल सुचविण्या करिता व त्यावर विचार करण्यासाठी “मैत्र कमिटी” नावाने एक समिती स्थापन केली. मैत्र समितीने सखोल अभ्यास करून आंतरराष्ट्रीय शिफारशींवर कायदा करणे आवश्यक आहे असे ठरविले व त्यामुळेच मानके वजन आणि मापे कायद्याचा परिणाम म्हणून १९७६, “वजन आणि मापांचे मानक (पॅकेज केलेल्या वस्तू) नियम, १९७७” आणि वजन आणि मापांचे मानक (सामान्य) नियम, १९८७, अस्तित्वात आले. परत संसदेने अंबलबजावणी करिता मानके वजने व मापे अंबलबजावणी अधिनियम १९८५ अस्तित्वात आणले व ग्राहकांच्या हिताचे रक्षण करण्याकरिता प्री-पॅकेज केलेल्या वस्तूंचे नियमन आणि मानकीकरणा मध्ये आणखी विस्तार केला आहे. विज्ञान आणि तंत्रज्ञान आणि जागतिकी करणाच्या वेगवान प्रगतीच्या दृष्टीकोनातून अर्थव्यवस्थांमध्ये, वजन आणि मोजमाप मध्ये एक विशाल उत्क्रांती झाली आहे व वजन आणि मापांची व्याप्ती वाढल्याने विद्यमान कायद्यांचे पुनर्परीक्षण करण्याची गरज भासू लागली. सध्या अस्तित्वात असलेला कायदा मानके व अंमलबजावणी एकत्र करून कायदा करण्यात आला व त्याला “द लीगल मेट्रोलॉजी ऍक्ट, २००९” असे नाव देण्यात आले आहे व तो १ एप्रिल २०११ रोजी संपूर्ण देशात लागू झाला.

वैधमापन शास्त्र विषयाच्या संदर्भातली जबाबदारी राज्य शासन व केंद्र शासन यांच्या दोघांमध्ये सामायिक केली जाते व त्याबाबतची विशेष तरतूद भारताच्या संविधानात केलेली आहे. केंद्र सरकार, राष्ट्रीय धोरण आणि इतर संबंधित कार्ये उदाहरणा करिता, वजन आणि मापांचे एकसमान कायदे, तांत्रिक नियम, प्रशिक्षण, अचूक प्रयोगशाळा सुविधा आणि अंमलबजावणी आंतरराष्ट्रीय शिफारसी इत्यादींचा विचार करते व तो केंद्र सरकारचा विषय आहे. राज्य सरकारे आणि केंद्रशासित प्रदेश प्रशासन

कायद्यांच्या दैनंदिन अंमलबजावणी साठी जबाबदार आहेत. महाराष्ट्रात, वैधमापन शास्त्र कायद्याच्या अंमलबजावणी करण्याची जबाबदारी वैधमापन शास्त्र यंत्रणे कडे सोपविण्यात आली आहे व प्रत्येक राज्यातील वैधमापन शास्त्र कायद्याच्या अंमलबजावणीकरिता, नियंत्रकांच्या आधिपत्याखाली अतिरिक्त नियंत्रकांसह, सह नियंत्रक, उपनियंत्रक, सहाय्यक नियंत्रक आणि निरीक्षक अशी पदे कायद्यातील तरतुदी आणि ग्राहकांचे हित जपण्यासाठी नियम मेट्रिक प्रणालीच्या एकसमान अंमलबजावणी करण्याकरिता केलेली आहे.

राज्य शासनाकडे सर्व निरीक्षक वैधमापन शास्त्र यांना कार्यकारी मानक प्रयोगशाळा उपलब्ध करून देण्यात आलेली आहे व अशा मानकांची तपासणी करिता दुय्यम मानकांची प्रयोगशाळा देखील राज्य शासनाकडे उपलब्ध असते . राज्ये आणि केंद्राची वजने आणि मापांची मानके तपासणीकरिता

पाच प्रादेशिक संदर्भ प्रयोगशाळा निर्मित करण्यात आलेल्या आहेत अशा प्रयोगशाळांमध्ये राज्य शासनाच्या दुय्यम मानकांचे सत्यापन केले जातात प्रयोगशाळा (RRSL) अहमदाबाद, भुवनेश्वर, बंगलोर येथे स्थित आहेत. फरीदाबाद आणि गुहाटी या RRSL प्रयोगशाळा संबंधित क्षेत्रातील उद्योगांना कॅलिब्रेशन च्या सेवा देखील प्रदान करतात नवी दिल्ली येथील राष्ट्रीय भौतिक प्रयोगशाळा भारतातील वैधमापन शास्त्र करिता सर्वोच्च प्रयोगशाळा असून तेथे संदर्भ प्रयोगशाळेतील मानकांचे सत्यापण केले जाते.

वैधमापण यंत्रणेची भूमिका आणि उद्दिष्ट ग्राहक संरक्षणाच्या दृष्टीने प्रामुख्याने खालील प्रमाणे आहे

• वजन आणि मापांच्या मानकांची अचूकता राखणे नियतकालिकाद्वारे व्यावसायिक व्यवहारांमध्ये वापरल्या जाणाऱ्या वजने व मापे यांची पडताळणी आणि पुन्हा पडताळणी करणे .
• ग्राहकांचे फसव्या साधनांचा वापर करून फसवणूक करणाऱ्या व्यापाऱ्यांना पासून संरक्षण करणे
• व्यवहारांमध्ये गैर-मानक वजन आणि मापांचा वापर प्रतिबंधित करणे .
• केवळ परवानाधारक उत्पादक/विक्रेता/दुरुस्तीकर्ता वजने व मापे उत्पादन विक्री व दुरुस्ती करतील याची शहानिशा करणे .
• पॅक केलेल्या वस्तू यांच्या मुख्य डिस्प्ले पॅनलवर घोषणा असल्याची खात्री करणे ग्राहकांच्या माहितीसाठी वस्तूंवर ग्राहकांना तक्रार करण्याकरिता दूरध्वनी क्रमांक व ई-मेल आयडी दिलेली आहे याबाबत खात्री करणे .
• ग्राहकांच्या हिताचे रक्षण करण्यासाठी वैशिष्ट्यांनुसार, सर्व घोषित माहिती सुवाच्य, प्रमुख स्थळी आहे याची खात्री करणे
• पॅकिंगचे आकाराने व प्रलोभनाने ग्राहक त्यांना आकर्षित करणारे फसवे पॅकेजेस तपासणी व कारवाई करणे.
• प्री-पॅक केलेल्या वस्तूंची निव्वळ वजनाची तपासणी करणे .
• प्री-पॅक केलेल्या वस्तूंवर आकारमान, वजन किंवा संयोजनाची घोषणा सुनिश्चित करा.
• उत्पादक/पॅकर्स/आयातदारांची नोंदणी करणे व त्यामुळे ग्राहक तक्रारींचे निवारण करणे .
• निर्दिष्ट केलेल्या प्री-पॅक केलेल्या वस्तूंचे मानकीकरण सुनिश्चित करणे
• MRP च्या घोषणेच्या संदर्भात दिशाभूल करणारी जाहिरात तपासणे व कारवाई करणे.
• MRP पेक्षा अधिक दराने वस्तूंच्या विक्रीवर आळा घालने व किमती मध्ये खोडाखाड करणार्‍यांवर कारवाई करणे.

(डॉ. रविंद्र सिंगल, IPS हे महाराष्ट्र राज्य वैधमापन शास्त्र विभागाचे अतिरिक्त पोलीस महासंचालक आहेत)